Senior citizens जीवनातील सर्वात महत्त्वाच्या टप्प्यांपैकी एक म्हणजे वृद्धापकाळ. या काळात शारीरिक क्षमता कमी होत जाते आणि नोकरी किंवा व्यवसायातून निवृत्ती घ्यावी लागते. अशावेळी आर्थिक सुरक्षिततेची आवश्यकता सर्वाधिक असते.
मात्र, भारतातील बहुतांश लोक, विशेषतः असंघटित क्षेत्रातील कामगार, शेतकरी आणि स्वयंरोजगार करणारे व्यक्ती यांच्यासाठी निवृत्तीनंतरची आर्थिक तरतूद ही एक मोठी चिंता असते. अशा परिस्थितीत भारत सरकारने ‘अटल पेन्शन योजना’ सुरू करून समाजातील या वर्गाला आर्थिक सुरक्षा देण्याचा महत्त्वपूर्ण प्रयत्न केला आहे.
अटल पेन्शन योजना: एक परिचय
अटल पेन्शन योजना (APY) ही भारत सरकारने मे 2015 मध्ये सुरू केलेली एक सामाजिक सुरक्षा योजना आहे. माजी पंतप्रधान अटल बिहारी वाजपेयी यांच्या नावावर या योजनेचे नामकरण करण्यात आले आहे. पूर्वीच्या स्वावलंबन योजनेचे पुनर्गठन करून ही योजना आणली गेली. या योजनेचा मुख्य उद्देश असंघटित क्षेत्रातील कामगारांना त्यांच्या वृद्धापकाळात नियमित उत्पन्नाची हमी देणे हा आहे.
अटल पेन्शन योजनेचे मुख्य उद्दिष्ट
अटल पेन्शन योजनेचे प्राथमिक उद्दिष्ट अनेक पैलूंना स्पर्श करते:
- आर्थिक सुरक्षा: वृद्धापकाळात आर्थिक संकटांपासून नागरिकांना सुरक्षा प्रदान करणे.
- बचतीची सवय: छोट्या-छोट्या रकमा नियमितपणे बचत करण्याची सवय जनतेमध्ये निर्माण करणे.
- सामाजिक न्याय: समाजातील आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांना देखील सामाजिक सुरक्षेची छत्रछाया प्रदान करणे.
- स्वावलंबन वाढवणे: नागरिकांना त्यांच्या निवृत्तीनंतरच्या काळासाठी स्वतः तरतूद करण्यास प्रोत्साहित करणे.
- वित्तीय समावेशन: देशातील अधिकाधिक नागरिकांना औपचारिक वित्तीय प्रणालीत आणणे.
अटल पेन्शन योजनेची ठळक वैशिष्ट्ये
पात्रता मापदंड
अटल पेन्शन योजनेत सहभागी होण्यासाठी व्यक्तीची पात्रता खालीलप्रमाणे आहे:
- वयोमर्यादा: 18 ते 40 वर्षे दरम्यानच्या कोणत्याही भारतीय नागरिकाला या योजनेत सहभागी होता येते.
- बँक खाते: व्यक्तीकडे कोणत्याही बँकेत किंवा पोस्ट ऑफिसमध्ये बचत खाते असणे आवश्यक आहे, ज्यातून नियमित देणगी सुरू होऊ शकेल.
- आयकर स्थिती: व्यक्ती आयकरदाता नसावा. जे लोक आयकर भरतात, त्यांना या योजनेचा लाभ घेता येत नाही.
- अन्य निवृत्तिवेतन योजना: व्यक्ती कोणत्याही अन्य सांविधिक सामाजिक सुरक्षा योजनेचा भाग नसावा.
पेन्शन रक्कम आणि योगदान
अटल पेन्शन योजनेंतर्गत, गुंतवणूकदाराला निवृत्तीनंतर (वय 60 वर्षे पूर्ण झाल्यानंतर) दरमहा खालीलपैकी कोणतीही निश्चित पेन्शन रक्कम मिळू शकते:
- ₹1,000 दरमहा
- ₹2,000 दरमहा
- ₹3,000 दरमहा
- ₹4,000 दरमहा
- ₹5,000 दरमहा
पेन्शनची निवड केलेली रक्कम आणि प्रवेशाच्या वेळी व्यक्तीचे वय यावर आधारित मासिक अंशदानाची रक्कम निश्चित केली जाते. उदाहरणार्थ:
- 18 वर्षे वयाचा व्यक्ती जर ₹1,000 दरमहा पेन्शनसाठी नोंदणी करत असेल, तर त्याला दरमहा फक्त ₹42 योगदान द्यावे लागेल.
- तर 40 वर्षे वयाचा व्यक्ती ₹5,000 दरमहा पेन्शनसाठी नोंदणी करत असेल, तर त्याला दरमहा ₹1,454 योगदान द्यावे लागेल.
योजनेमध्ये जितक्या लवकर प्रवेश केला जाईल, तितके कमी मासिक योगदान द्यावे लागेल. योगदान हे ठराविक कालावधीनंतर वाढत जाते.
मृत्यू झाल्यास प्रावधान
अटल पेन्शन योजनेमध्ये खालील महत्त्वपूर्ण प्रावधाने आहेत:
- अंशदानकर्त्याच्या मृत्यू प्रकरणी: जर अंशदानकर्त्याचा मृत्यू होतो, तर त्याचा जीवनसाथी (पती/पत्नी) त्या खात्यावर अंशदान चालू ठेवू शकतो आणि निवृत्तीनंतर पेन्शन मिळवू शकतो.
- दोघांच्याही मृत्यू प्रकरणी: जर अंशदानकर्ता आणि त्याचा जीवनसाथी दोघांचाही मृत्यू होतो, तर त्यांचा नामनिर्देशित व्यक्ती जमा झालेल्या एकूण रकमेसह त्यावरील व्याजाची रक्कम प्राप्त करू शकतो.
अटल पेन्शन योजनेचे फायदे
अंशदानकर्त्यांसाठी फायदे
- सुरक्षित निवृत्ती: वृद्धापकाळात नियमित उत्पन्नाची खात्री.
- कमी अंशदान: अल्प उत्पन्न असलेल्या व्यक्तींसाठी परवडणारे अंशदान.
- सरकारी अनुदान: पात्र अंशदानकर्त्यांसाठी सरकारी अनुदानाची तरतूद.
- करमाफी: अटल पेन्शन योजनेत केलेल्या योगदानावर आयकर कायद्याच्या कलम 80CCD अंतर्गत कर सवलत.
- निश्चित परतावा: बाजारातील अस्थिरता असूनही निश्चित पेन्शनची हमी.
राष्ट्रीय पातळीवरील फायदे
- वित्तीय समावेशन: औपचारिक वित्तीय व्यवस्थेत अधिकाधिक नागरिकांचा समावेश.
- दारिद्र्य निर्मूलन: वृद्धापकाळातील दारिद्र्य कमी करण्यात मदत.
- देशाच्या अर्थव्यवस्थेला चालना: बचतीला प्रोत्साहन दिल्याने दीर्घकालीन गुंतवणुकीसाठी निधी उपलब्ध होतो.
अटल पेन्शन योजनेची व्यावहारिक अंमलबजावणी
नोंदणी प्रक्रिया
अटल पेन्शन योजनेत सहभागी होण्यासाठी खालील प्रक्रिया अनुसरली जाऊ शकते:
- बँक/पोस्ट ऑफिसद्वारे: आपल्या स्थानिक बँक शाखा किंवा पोस्ट ऑफिसमध्ये जाऊन अर्ज भरणे.
- ऑनलाइन नोंदणी: PFRDA (पेन्शन फंड रेग्युलेटरी अँड डेव्हलपमेंट अथॉरिटी) च्या अधिकृत वेबसाइटवरून नोंदणी करणे.
- नॅशनल पेन्शन सिस्टम (NPS) पोर्टल: NPS पोर्टलद्वारे देखील नोंदणी करता येते.
योगदानाची पद्धत
अंशदानकर्त्यांना खालील पद्धतींनी त्यांचे योगदान देता येते:
- स्वयंचलित डेबिट: बँक खात्यातून आपोआप मासिक/त्रैमासिक/सहामाही किंवा वार्षिक वजा करणे.
- ऑनलाइन पेमेंट: इंटरनेट बँकिंग, UPI किंवा मोबाइल बँकिंगद्वारे पेमेंट.
- रोख जमा: काही बँका आणि पोस्ट ऑफिसेसमध्ये रोख रक्कम जमा करण्याची सुविधा.
योजनेतील आव्हाने आणि मर्यादा
- मर्यादित पेन्शन रक्कम: कमाल ₹5,000 पेन्शन ही वाढत्या महागाईच्या काळात अपुरी ठरू शकते.
- योगदान थकले तर दंड: नियमित अंशदान न भरल्यास दंडात्मक व्याज आकारले जाते.
- जागरूकतेचा अभाव: ग्रामीण आणि दुर्गम भागात योजनेबाबत पुरेशी माहिती नसणे.
- अंशदान क्षमता: अस्थिर उत्पन्न असलेल्या असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी नियमित अंशदान देणे कठीण ठरू शकते.
अटल पेन्शन योजनेचा विस्तार करण्यासाठी आणि अधिक प्रभावी बनवण्यासाठी सरकार पुढील उपाययोजना करू शकते:
- पेन्शन रकमेत वाढ: महागाई निर्देशांकाशी संलग्न करून पेन्शन रकमेत वाढ करणे.
- लवचिक योगदान पद्धत: असंघटित क्षेत्रातील कामगारांच्या अनियमित उत्पन्नाचा विचार करून अधिक लवचिक योगदान पद्धत सुरू करणे.
- डिजिटल साक्षरता वाढवणे: ग्रामीण भागात डिजिटल साक्षरता वाढवून ऑनलाइन नोंदणी आणि योगदान सुलभ करणे.
- आधार लिंकिंग: आधार लिंकिंगद्वारे प्रक्रिया अधिक सुरळीत करणे.
अटल पेन्शन योजना ही भारतातील असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी एक महत्त्वपूर्ण सामाजिक सुरक्षा उपाय ठरली आहे. सध्याच्या पेन्शन तुटीच्या समस्येवर मात करण्यासाठी या योजनेचे योगदान अनन्यसाधारण आहे.
मात्र, या योजनेच्या प्रभावी अंमलबजावणीसाठी सरकार, वित्तीय संस्था आणि नागरिकांमध्ये समन्वय आवश्यक आहे. वृद्धापकाळातील आर्थिक सुरक्षेसाठी अटल पेन्शन योजना एक महत्त्वपूर्ण पाऊल असली तरी, त्याचबरोबर व्यक्तिगत बचत आणि गुंतवणूक देखील तितकीच महत्त्वाची आहे.
अटल पेन्शन योजनेसारख्या उपक्रमांद्वारे, भारत सरकार ‘सर्वांसाठी सामाजिक सुरक्षा’ या ध्येयाच्या दिशेने वाटचाल करत आहे. काळाच्या ओघात या योजनेत अधिक सुधारणा आणि विस्तार अपेक्षित आहे, जेणेकरून अधिकाधिक नागरिकांना त्याचा लाभ मिळू शकेल आणि सर्वसमावेशक वृद्ध सुरक्षा प्रणाली निर्माण होऊ शकेल.
