Bandhkam kamgar असंघटित क्षेत्रात काम करणाऱ्या कामगारांसाठी भारत सरकारने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल उचलले आहे. श्रमयोगी मानधन योजना आणि ई-श्रम पोर्टलच्या माध्यमातून या क्षेत्रातील कामगारांना आर्थिक सुरक्षितता आणि सामाजिक सुरक्षा प्रदान करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे. या लेखामध्ये आपण ई-श्रम योजना, तिचे फायदे, पात्रता निकष आणि नोंदणी प्रक्रिया याबद्दल सविस्तर माहिती जाणून घेऊया.
असंघटित क्षेत्रातील कामगारांची स्थिती
भारतात असंघटित क्षेत्रातील कामगार हे राष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेचा कणा आहेत. बांधकाम कामगार, घरेलू कामगार, कृषी मजूर, हातमाग कामगार, स्वयंरोजगार व्यक्ती, विक्रेते आणि अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये कार्यरत असलेल्या लोकांचा यात समावेश होतो. या क्षेत्रात काम करणारे लोक हे संघटित क्षेत्रात काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांप्रमाणे विविध सामाजिक सुरक्षा लाभांपासून वंचित राहिले आहेत. त्यांना पीएफ, पेन्शन, विमा यासारख्या सुविधा मिळत नाहीत.
भारतीय अर्थव्यवस्थेत मोठ्या प्रमाणात योगदान देऊनही असंघटित क्षेत्रातील कामगारांना सेवानिवृत्तीनंतर कोणतीही आर्थिक सुरक्षा मिळत नव्हती. त्यांच्या वृद्धापकाळात आर्थिक सुरक्षितता प्रदान करण्यासाठी आणि त्यांना संघटित क्षेत्रातील कामगारांप्रमाणे समान संधी देण्यासाठी सरकारने ई-श्रम पोर्टल आणि श्रमयोगी मानधन योजना सुरू केली आहे.
श्रमयोगी मानधन योजना: एक दृष्टिक्षेप
श्रमयोगी मानधन योजना ही असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी एक पेन्शन योजना आहे. या योजनेंतर्गत, नोंदणीकृत कामगारांना दर महिन्याला ३,००० रुपये पेन्शन मिळते. ही योजना १६ ते ५९ वयोगटातील नागरिकांसाठी उपलब्ध आहे. या योजनेचा मुख्य उद्देश असंघटित क्षेत्रातील कामगारांना त्यांच्या वृद्धापकाळासाठी आर्थिक सुरक्षितता प्रदान करणे हा आहे.
ई-श्रम पोर्टल: डिजिटल प्लॅटफॉर्म
ई-श्रम पोर्टल हे भारत सरकारचे एक विशेष ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म आहे, जे असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी राष्ट्रीय डेटाबेस तयार करण्यासाठी विकसित केले गेले आहे. या पोर्टलवर नोंदणी केल्यानंतर, कामगारांना ई-श्रम कार्ड दिले जाते, जे त्यांना विविध सरकारी योजनांचा लाभ घेण्यासाठी मदत करते.
ई-श्रम कार्डचे फायदे
ई-श्रम कार्ड असल्याने कामगारांना अनेक फायदे मिळतात:
- मासिक पेन्शन: श्रमयोगी मानधन योजनेंतर्गत दर महिन्याला ३,००० रुपये पेन्शन मिळते.
- अपघात विमा: ई-श्रम कार्डधारकांना २ लाख रुपयांचा अपघात विमा कव्हर मिळतो. कामगाराचा अपघाती मृत्यू झाल्यास त्याच्या कुटुंबाला २ लाख रुपये मिळतात, तर अपंगत्व आल्यास १ लाख रुपये मिळतात.
- आरोग्य विमा: आयुष्मान भारत योजनेसारख्या आरोग्य विमा योजनांचा लाभ घेण्यासाठी ई-श्रम कार्ड मदत करते.
- कौशल्य विकास: ई-श्रम पोर्टलवर नोंदणी केलेल्या कामगारांना विविध कौशल्य विकास कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होण्याची संधी मिळते.
- सरकारी योजनांचा लाभ: ई-श्रम कार्डधारकांना विविध सरकारी योजनांचा लाभ घेता येतो, जसे की किसान सन्मान निधी, प्रधानमंत्री आवास योजना, इत्यादी.
पात्रता
ई-श्रम पोर्टलवर नोंदणी करण्यासाठी आणि श्रमयोगी मानधन योजनेचा लाभ घेण्यासाठी खालील पात्रता निकष आहेत:
- उमेदवाराचे वय १६ ते ५९ वर्षे असावे.
- उमेदवार असंघटित क्षेत्रात काम करणारा असावा.
- उमेदवार संघटित क्षेत्रातील कर्मचारी नसावा (म्हणजेच पीएफ/एनपीएस/ईएसआयसी इत्यादी योजनांचा लाभार्थी नसावा).
- उमेदवाराचे मासिक उत्पन्न १५,००० रुपयांपेक्षा कमी असावे.
- आयकर दाता नसावा.
ई-श्रम कार्डसाठी नोंदणी प्रक्रिया
ई-श्रम कार्ड मिळवण्यासाठी खालील प्रक्रिया अनुसरावी:
ऑनलाइन नोंदणी प्रक्रिया:
- अधिकृत ई-श्रम पोर्टल (https://eshram.gov.in/) वर जा.
- मुख्यपृष्ठावरील “eShram” पर्यायावर क्लिक करा.
- आधार कार्ड आणि मोबाईल नंबर प्रविष्ट करा.
- तुमच्या मोबाईल नंबरवर प्राप्त झालेला ओटीपी प्रविष्ट करा.
- व्यक्तिगत माहिती, कौशल्य, व्यवसाय, कामाचे क्षेत्र इत्यादी तपशील भरा.
- स्वयं-घोषणापत्र फॉर्म भरा आणि सबमिट करा.
- नोंदणी यशस्वी झाल्यावर, तुम्ही ई-श्रम कार्ड डाउनलोड करू शकता.
सामान्य सेवा केंद्रांद्वारे (CSC) नोंदणी:
जवळच्या सामान्य सेवा केंद्रात (CSC) जाऊन आवश्यक कागदपत्रांसह नोंदणी करू शकता. CSC केंद्रात नोंदणीसाठी कोणतेही शुल्क आकारले जात नाही.
आवश्यक कागदपत्रे
ई-श्रम पोर्टलवर नोंदणी करण्यासाठी खालील कागदपत्रे आवश्यक आहेत:
- आधार कार्ड
- मोबाईल नंबर (आधार कार्डशी लिंक असलेला)
- बँक खात्याचे तपशील
- वय, शिक्षण, कौशल्य इत्यादीचे प्रमाणपत्र (उपलब्ध असल्यास)
श्रमयोगी मानधन योजनेतील अंशदान
श्रमयोगी मानधन योजनेमध्ये, कामगार आणि सरकार दोघेही योजनेत समान अंशदान देतात. कामगाराचे अंशदान त्याच्या वयानुसार भिन्न असते. उदाहरणार्थ, १८ वर्षांच्या कामगाराला दरमहा ५५ रुपये अंशदान द्यावे लागेल, तर ४० वर्षांच्या कामगाराला दरमहा २०० रुपये अंशदान द्यावे लागेल. सरकार समान राशीचे अंशदान देते.
ई-श्रम योजनेचे महत्त्व
ई-श्रम योजना आणि श्रमयोगी मानधन योजना या असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहेत. या योजना खालील कारणांमुळे महत्त्वपूर्ण आहेत:
- आर्थिक सुरक्षितता: या योजना असंघटित क्षेत्रातील कामगारांना त्यांच्या वृद्धापकाळासाठी आर्थिक सुरक्षितता प्रदान करतात.
- सामाजिक सुरक्षा: अपघात विमा, आरोग्य विमा इत्यादींच्या माध्यमातून कामगारांना सामाजिक सुरक्षा प्रदान केली जाते.
- राष्ट्रीय डेटाबेस: ई-श्रम पोर्टल असंघटित क्षेत्रातील कामगारांचा राष्ट्रीय डेटाबेस तयार करते, जे सरकारला योग्य धोरणे आणि कार्यक्रम विकसित करण्यास मदत करते.
- डिजिटल सशक्तीकरण: ई-श्रम पोर्टल कामगारांना डिजिटल प्लॅटफॉर्मशी जोडते, ज्यामुळे त्यांचे डिजिटल सशक्तीकरण होते.
ई-श्रम योजना आणि श्रमयोगी मानधन योजना या भारत सरकारच्या महत्त्वाकांक्षी उपक्रम आहेत, ज्याचा उद्देश असंघटित क्षेत्रातील कामगारांना आर्थिक सुरक्षितता आणि सामाजिक सुरक्षा प्रदान करणे हा आहे. या योजनांमुळे, असंघटित क्षेत्रातील कोट्यवधी कामगारांना त्यांच्या वृद्धापकाळासाठी पेन्शन, अपघात विमा, आरोग्य विमा इत्यादी लाभ मिळू शकतील.
जर तुम्ही असंघटित क्षेत्रात काम करत असाल आणि अद्याप ई-श्रम कार्डसाठी नोंदणी केली नसेल, तर लवकरात लवकर नोंदणी करा. ई-श्रम कार्ड हे तुमच्या भविष्यातील आर्थिक सुरक्षिततेचे प्रवेशद्वार आहे. तुम्ही ऑनलाइन किंवा जवळच्या CSC केंद्रात जाऊन सहज नोंदणी करू शकता.
सरकारचा हा महत्त्वपूर्ण उपक्रम असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी खरोखरच एक वरदान आहे, ज्यामुळे त्यांना योग्य ओळख, सन्मान आणि आर्थिक सुरक्षितता मिळू शकते. आपल्या देशाच्या अर्थव्यवस्थेत मोलाचे योगदान देणाऱ्या या कामगारांच्या सशक्तीकरणासाठी हे एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे.
