Cotton price मार्च महिन्याच्या आरंभापासूनच कापूस बाजारात अनेक महत्त्वाच्या घडामोडी घडत आहेत. हंगामाला आता पाच महिने पूर्ण झाले असून, शेतकऱ्यांच्या आर्थिक हिताच्या दृष्टीने महत्त्वाचे म्हणजे बाजारातील दर आणि मागणी यांमध्ये विलक्षण तफावत दिसत आहे. या लेखात आपण कापूस बाजारातील सद्यस्थिती, आंतरराष्ट्रीय संदर्भ आणि यामागील कारणमीमांसा जाणून घेऊया.
कापसाची आवक आणि विक्री: सद्यस्थितीचे चित्र
२०२४-२५ च्या कापूस हंगामाची मार्चपर्यंतची आकडेवारी पाहता, देशभरात आतापर्यंत २१६ लाख गाठींची आवक झाली आहे. राष्ट्रीय अंदाजानुसार, या वर्षी देशात अंदाजे ३०१ लाख गाठी कापसाचे उत्पादन अपेक्षित आहे. याचा अर्थ असा की, एकूण अपेक्षित उत्पादनापैकी जवळपास ७२ टक्के कापूस आधीच बाजारात आलेला आहे, आणि फक्त २८ टक्के कापसाची आवक बाकी आहे.
सध्या देशभरातील बाजारपेठांमध्ये कापसाला सरासरी ७,००० ते ७,३०० रुपये प्रति क्विंटलचा भाव मिळत आहे. हा दर अजूनही हमीभावापेक्षा कमी आहे, जे शेतकऱ्यांच्या दृष्टीने निराशाजनक बाब आहे. रोज सरासरी ९०,००० ते १,००,००० गाठींची आवक होत असून, मार्च महिन्यात आवक आणखी घटण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे. परंतु तज्ज्ञांच्या मते, आवक कमी झाली तरीही दरात मोठी वाढ होण्याची शक्यता कमीच आहे.
भारतीय कापूस महामंडळाची (CCI) भूमिका
कापूस बाजारातील स्थिरता टिकविण्यासाठी भारतीय कापूस महामंडळाची (CCI) भूमिका अत्यंत महत्त्वाची ठरली आहे. आतापर्यंत CCI ने तब्बल ९४ लाख गाठी कापूस खरेदी केला आहे, ज्यापैकी सुमारे २८ लाख गाठी केवळ महाराष्ट्रातून खरेदी केल्या गेल्या आहेत. अर्थात, देशातील एकूण कापसाच्या आवकेपैकी जवळपास ४३ टक्के कापूस CCI द्वारेच खरेदी करण्यात आला आहे.
ही आकडेवारी स्पष्ट करते की, उद्योग क्षेत्रातून अपेक्षित प्रमाणात मागणी नसल्यामुळे CCI ला मोठ्या प्रमाणात हस्तक्षेप करावा लागला आहे. तथापि, गेल्या काही आठवड्यांत CCI च्या खरेदी प्रक्रियेत काही अडथळे निर्माण झाले आहेत, ज्यामुळे त्यांची खरेदी मंदावली आहे. या परिस्थितीचा फायदा खुल्या बाजारातील खरेदीदारांनी घेतला आहे. परिणामी, अनेक शेतकरी आता हमीभावापेक्षा कमी दर असूनही खुल्या बाजारात आपला कापूस विकण्यास प्राधान्य देत आहेत.
आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेचा प्रभाव
कापसाच्या किंमतींवर आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेचा मोठा प्रभाव पडतो. सध्या आंतरराष्ट्रीय बाजारात कापसाच्या किंमतींमध्ये सातत्याने घसरण दिसून येत आहे. नुकत्याच आलेल्या आकडेवारीनुसार, आंतरराष्ट्रीय बाजारात कापसाचे दर ३ टक्क्यांपर्यंत घसरून ६३ सेंट प्रति पाउंडवर पोहोचले आहेत. या घसरणीचा अमेरिकेतील शेतकऱ्यांवरही दूरगामी परिणाम होत आहे, आणि त्याचा अप्रत्यक्ष फटका भारतीय कापूस उत्पादक शेतकऱ्यांनाही बसत आहे.
जागतिक बाजारपेठेतील कापसाच्या किंमती कमी असल्यामुळे भारतात कापसाच्या आयातीला चालना मिळत आहे. परदेशातून स्वस्त कापूस आणि त्यापासून बनवलेले सूत भारतीय बाजारात येत असल्याने, स्थानिक बाजारपेठेतील किंमतींवर दबाव कायम आहे. जागतिक बाजारातील मंदीचे हे वातावरण मार्च महिन्यातही कायम राहण्याची शक्यता असल्याने, देशांतर्गत कापूस बाजारात मोठा तेजीचा कल दिसण्याची शक्यता कमी आहे.
मार्च महिन्यातील भाव वाढीबाबत अंदाज
विशेषज्ञ आणि बाजार विश्लेषकांच्या मते, मार्च महिन्यात कापसाच्या किंमतींमध्ये १०० ते २०० रुपयांपर्यंत चढ-उतार होण्याची शक्यता आहे. परंतु, स्थिर आणि मोठ्या प्रमाणातील वाढीची शक्यता कमी आहे. मार्च महिन्यात सामान्यतः कापसाची आवक कमी झाल्यानंतर किंमतींमध्ये सुधारणा होत असते, परंतु यंदा परिस्थिती वेगळी असल्याचे दिसून येत आहे.
यंदा कापूस उत्पादनात मोठी घट झाली असल्याने शेतकऱ्यांना चांगले दर मिळण्याची अपेक्षा होती. मात्र, जागतिक बाजारपेठेतील मंदी आणि कमी मागणीमुळे दरवाढ झालेली नाही. हळूहळू बाजारातील आवक कमी होत असली तरीही, दरावरील दबाव कायम राहिल्यामुळे शेतकऱ्यांना अपेक्षित फायदा मिळत नाही.
शेतकऱ्यांसमोरील आव्हाने आणि पर्याय
सद्यस्थितीत कापूस उत्पादक शेतकऱ्यांसमोर अनेक आव्हाने आहेत:
१. किंमत अनिश्चितता: कापसाच्या किंमतींमध्ये सातत्याने होणारे चढ-उतार शेतकऱ्यांच्या नियोजनावर विपरीत परिणाम करत आहेत. विशेषतः छोट्या आणि सीमांत शेतकऱ्यांसाठी ही परिस्थिती अधिक गंभीर आहे.
२. उत्पादन खर्चातील वाढ: बियाणे, खते, कीटकनाशके आणि मजुरी यांच्या किंमतींमध्ये झालेल्या वाढीमुळे कापूस उत्पादनाचा खर्च वाढला आहे. मात्र, बाजारभाव त्या प्रमाणात वाढलेले नाहीत.
३. हवामान अनिश्चितता: अनियमित पाऊस आणि हवामानातील बदलांमुळे कापसाच्या उत्पादनावर आणि गुणवत्तेवर प्रतिकूल परिणाम होत आहे.
४. विक्री निर्णय: अशा परिस्थितीत शेतकऱ्यांसाठी कापूस केव्हा विकावा हा निर्णय घेणे अत्यंत कठीण झाले आहे. अजूनही २८ टक्के कापूस बाजारात येणे बाकी असल्याने, उर्वरित कापसाच्या विक्रीबाबत शेतकऱ्यांमध्ये संभ्रम आहे.
पुढील मार्ग
तज्ज्ञांच्या मते, शेतकऱ्यांनी मार्च महिन्यातील बाजारातील चढ-उतारांचे सूक्ष्म निरीक्षण करावे. CCI च्या खरेदी प्रक्रियेत पुन्हा सुधारणा होण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे मार्च महिन्याच्या मध्यावर किंमतींमध्ये काही प्रमाणात सुधारणा दिसू शकते.
शेतकऱ्यांसाठी अल्पकालीन उपाय म्हणून, त्यांनी साठवणूक सुविधा असल्यास कापूस तात्पुरता साठवून ठेवण्याचा विचार करावा. तसेच, बाजारातील किंमतींची नियमित माहिती घेत राहावे आणि हमीभावापेक्षा जास्त दर मिळण्याची संधी असल्यास त्याचा फायदा घ्यावा.
दीर्घकालीन उपाय म्हणून, शेतकऱ्यांनी पीक विविधीकरणाचा विचार करावा आणि कापसासोबतच इतर पिकांचाही समावेश करावा. तसेच, कापसाच्या उत्पादन खर्चात कपात करण्यासाठी शाश्वत शेती पद्धतींचा अवलंब करावा.
मार्च २०२५ मध्ये कापूस बाजार अजूनही अनिश्चिततेच्या छायेखाली आहे. जागतिक मंदी आणि कमी मागणीमुळे कापसाच्या किंमतींवर दबाव कायम आहे. भारतीय कापूस महामंडळाचे हस्तक्षेप अत्यावश्यक ठरले आहेत, परंतु त्यांच्या खरेदीतील अडथळ्यांमुळे बाजारात अस्थिरता आली आहे.
शेतकऱ्यांनी अशा परिस्थितीत सावधगिरी बाळगणे आणि विक्रीच्या निर्णयात घाई न करणे महत्त्वाचे आहे. तसेच, सरकारने कापूस उत्पादक शेतकऱ्यांसाठी विशेष पॅकेज, CCI च्या खरेदी प्रक्रियेत सुधारणा आणि आंतरराष्ट्रीय व्यापारातील नियमांमध्ये शेतकऱ्यांच्या हितासाठी बदल करण्यावर विचार करावा.
कापूस बाजारातील उतारचढाव हा शेतीतील अनिश्चिततेचा एक भाग आहे. मार्च महिन्यात संभाव्य १०० ते २०० रुपयांची किंमत वाढ होऊ शकते, परंतु ती टिकून राहील किंवा नाही, हे आंतरराष्ट्रीय बाजारातील घडामोडींवर अवलंबून राहणार आहे. शेतकऱ्यांनी त्यांच्या आर्थिक गरजा लक्षात घेऊन, बाजारातील उतारचढावांचा अभ्यास करून, योग्य वेळी विक्रीचा निर्णय घ्यावा.
