Heavy rain गेल्या काही वर्षांमध्ये महाराष्ट्रात हवामान बदलाचे परिणाम स्पष्टपणे जाणवू लागले आहेत. विशेषतः मार्च-एप्रिल महिन्यात अवकाळी पाऊस, गारपीट आणि वादळी वाऱ्यांचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या वाढले आहे. प्रख्यात हवामानशास्त्रज्ञ डॉ. विद्याधर शास्त्री यांनी नुकत्याच केलेल्या अभ्यासानुसार, येत्या काही आठवड्यांत राज्याच्या अनेक भागांत मोठ्या प्रमाणात अवकाळी पावसाची शक्यता वर्तवली आहे. या परिस्थितीचा विचार करता शेतकरी वर्गासह सर्व नागरिकांनी आवश्यक ती तयारी करणे गरजेचे ठरले आहे.
हवामान बदलाचे विश्लेषण
डॉ. शास्त्री यांच्या मते, अरबी समुद्र आणि बंगालच्या उपसागरातील वाढलेले तापमान हे महाराष्ट्रातील अवकाळी पावसाचे प्रमुख कारण आहे. समुद्राच्या पृष्ठभागावरील तापमानवाढीमुळे बाष्पीभवनाचे प्रमाण वाढले आहे, ज्यामुळे वातावरणात आर्द्रतेचे प्रमाण वाढते आणि परिणामी अचानक मुसळधार पावसाचे प्रसंग निर्माण होतात. त्यांच्या संशोधनानुसार, मार्च महिन्याच्या दुसऱ्या पंधरवड्यात विदर्भ, मराठवाडा आणि पश्चिम महाराष्ट्रात अवकाळी पावसाचे प्रमाण सर्वाधिक असू शकते.
महाराष्ट्र राज्य हवामान विभागाने दिलेल्या माहितीनुसार, गेल्या पाच वर्षांत मार्च महिन्यातील पावसाचे प्रमाण सरासरीपेक्षा ३५% जास्त नोंदवले गेले आहे. विशेषकरून नागपूर, अमरावती, औरंगाबाद, नाशिक आणि पुणे या जिल्ह्यांमध्ये हा बदल अधिक तीव्रतेने जाणवतो. त्याचबरोबर गारपिटीच्या घटनांमध्येही लक्षणीय वाढ झाली आहे, ज्याचा शेतीवर विपरीत परिणाम होत आहे.
Also Read:
शेतीला पाइप लाइन करण्यासाठी शेतकऱ्यांना मिळणार मोठे अनुदान get a big subsidy to pipelines
शेतीवरील परिणाम
अवकाळी पावसाचा सर्वाधिक फटका शेतकऱ्यांना बसतो. विशेषतः रब्बी हंगामातील गहू, ज्वारी, हरभरा यांसारख्या पिकांना मोठे नुकसान होते. महाराष्ट्र कृषी विभागाचे अधिकारी डॉ. सुनील पाटील यांच्या म्हणण्यानुसार, “मार्च महिन्यात पिके काढणीच्या अवस्थेत असताना अचानक येणारा पाऊस आणि गारपीट यांमुळे पिकांचे अतोनात नुकसान होते. गेल्या वर्षी अशाच अवकाळी पावसामुळे राज्यातील शेतकऱ्यांचे सुमारे ३००० कोटी रुपयांचे नुकसान झाले होते.”
विदर्भातील कापूस उत्पादक सुरेश राठोड यांच्या अनुभवावरून हे स्पष्ट होते. “गेल्या वर्षी मार्च महिन्यात आमच्या भागात झालेल्या अवकाळी पावसामुळे तयार झालेला कापूस पूर्णपणे भिजून खराब झाला. एकरी ४० हजार रुपयांचे नुकसान झाले. याशिवाय गारपिटीमुळे फळबागांचेही प्रचंड नुकसान झाले,” असे ते सांगतात.
विविध क्षेत्रातील प्रभाव
अवकाळी पावसाचा परिणाम फक्त शेतीपुरताच मर्यादित नाही. शहरी भागातही याचे दूरगामी परिणाम होतात:
Also Read:
मागेल त्या शेतकऱ्यांना मिळणार सौर कृषी पंपासाठी 8 लाख 50 हजार रुपये solar agricultural pumps
१. शहरी पायाभूत सुविधा: मुंबई, पुणे, नागपूर यांसारख्या शहरांमध्ये मुसळधार पावसामुळे जलमय रस्ते, वाहतूक कोंडी आणि साथीच्या रोगांचा धोका वाढतो. गेल्या वर्षी मुंबईतील अनेक भागांत मार्च महिन्यात झालेल्या अचानक पावसामुळे विमानसेवा, रेल्वे आणि रस्ते वाहतूक विस्कळीत झाली होती.
२. जलस्रोत व्यवस्थापन: अवकाळी पावसामुळे धरणांमधील पाणीसाठा वाढतो, परंतु त्याचे योग्य नियोजन न झाल्यास पुराचा धोका निर्माण होतो. दुसरीकडे, पावसाचे पाणी संकलित करण्याची व्यवस्था नसल्यास, हे पाणी वाया जाते.
३. आरोग्य आव्हाने: तापमानातील अचानक बदल आणि पावसामुळे सर्दी, ताप, डेंग्यू, मलेरिया यांसारख्या आजारांचा प्रादुर्भाव वाढतो. राज्याच्या आरोग्य विभागाने यासंदर्भात आधीपासूनच सतर्कता बाळगण्याचे आवाहन केले आहे.
अवकाळी पावसाच्या संभाव्य धोक्यांना तोंड देण्यासाठी आवश्यक उपाययोजना:
शेतकऱ्यांसाठी
१. पीक सुरक्षा विमा: अवकाळी पावसामुळे होणाऱ्या नुकसानीपासून आर्थिक संरक्षण मिळवण्यासाठी पीक विम्याचा लाभ घ्यावा.
२. विविध पिकांचे नियोजन: एकाच पिकावर अवलंबून न राहता विविध पिकांची लागवड करावी, जेणेकरून एका पिकाचे नुकसान झाल्यास इतर पिकांमधून उत्पन्न मिळू शकेल.
Also Read:
या जिल्ह्यातील शेतकऱ्यांच्या खात्यात पैसे जमा २८५२ कोटी पिक विमा मंजूर crop insurance approved
३. हवामान-अनुकूल शेती पद्धती: स्थानिक हवामानानुसार पिके निवडणे, पाणलोट क्षेत्र विकास, जलसंधारण यांसारख्या पद्धतींचा अवलंब करावा.
४. हवामान सल्ला सेवांचा वापर: स्मार्टफोनवरील हवामान अॅप्स आणि एसएमएस सेवांद्वारे हवामानाची अद्ययावत माहिती मिळवून त्यानुसार कृषी कार्ये नियोजित करावीत.
नागरिकांसाठी
१. घरांची देखभाल: पावसाळ्यापूर्वी छताची गळती तपासून दुरुस्त करावी, घराभोवती पाणी साठू नये यासाठी योग्य उपाययोजना कराव्यात.
Also Read:
राज्यात मंगळवार, बुधवार आणि गुरुवारी पाऊस: पंजाबराव डख यांचा नवीन अंदाज Rain in the state
२. आरोग्य काळजी: पावसाळ्यात होणाऱ्या आजारांपासून बचावासाठी सार्वजनिक ठिकाणी मच्छरांचा प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी उपाययोजना कराव्यात, पिण्याचे पाणी उकळून प्यावे.
३. आपत्कालीन तयारी: वीज पुरवठा खंडित झाल्यास बॅटरी, मेणबत्ती, प्रथमोपचार साहित्य यांसारख्या आवश्यक वस्तूंचा साठा ठेवावा.
शासनाची भूमिका
शासकीय पातळीवर देखील अवकाळी पावसाचे दुष्परिणाम कमी करण्यासाठी अनेक योजना राबवल्या जात आहेत:
१. आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणा: राज्य आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणाने सर्व जिल्हा प्रशासनांना सतर्कतेचे आदेश दिले आहेत. आपत्कालीन प्रतिसाद पथके सज्ज ठेवण्यात आली आहेत.
२. शेतकरी आर्थिक मदत: अवकाळी पावसामुळे नुकसान झालेल्या शेतकऱ्यांसाठी आर्थिक मदतीचे पॅकेज जाहीर करण्यात आले आहे.
३. हवामान केंद्रांचे बळकटीकरण: अचूक हवामान अंदाजासाठी राज्यभरात अत्याधुनिक हवामान केंद्रे उभारण्यावर भर दिला जात आहे.
४. जनजागृती मोहीम: हवामान बदलामुळे होणाऱ्या परिणामांबाबत लोकांमध्ये जागृती निर्माण करण्यासाठी विविध माध्यमातून प्रबोधन केले जात आहे.
यशस्वी अनुकूलन उपक्रम
महाराष्ट्रातील काही भागांत अवकाळी पावसाचा सामना करण्यासाठी अनेक यशस्वी प्रयोग राबवले जात आहेत. पुणे जिल्ह्यातील मुळशी तालुक्यातील शेतकऱ्यांनी स्थापन केलेला ‘हवामान मित्र गट’ याचे उत्तम उदाहरण आहे. या गटाने हवामान अंदाजावर आधारित शेती नियोजनाचे प्रशिक्षण घेतले आणि विविध पिकांच्या वाणांचा वापर करून पावसाळ्यातील धोके कमी केले.
याशिवाय, नाशिक जिल्ह्यातील द्राक्ष उत्पादकांनी शेडनेट आणि पॉलिहाऊसचा वापर करून अवकाळी पावसाचे नुकसान टाळण्यात यश मिळवले आहे. शेतकरी प्रकाश गायकवाड यांच्या म्हणण्यानुसार, “शेडनेटमुळे द्राक्षांना पावसापासून संरक्षण मिळते, तसेच गारपिटीचा धोकाही टळतो. गेल्या वर्षी आमच्या परिसरात अवकाळी पाऊस झाला असताना, शेडनेटमुळे आमच्या बागांचे नुकसान टळले.”
बदलत्या हवामानाशी जुळवून घेणे हेच यशस्वी शेतीचे गमक ठरत आहे. राज्यातील शेतकऱ्यांनी आधुनिक तंत्रज्ञान, अद्ययावत कृषी पद्धती आणि हवामान अंदाजाचा वापर करून अवकाळी पावसावर मात करण्याचा प्रयत्न करावा. शासकीय यंत्रणेनेही शेतकऱ्यांना आर्थिक आणि तांत्रिक मदत देण्यावर भर द्यावा. यासोबतच, नागरिकांनीही हवामान बदलाचे वास्तव स्वीकारून त्यानुसार तयारी ठेवणे गरजेचे आहे.
डॉ. विद्याधर शास्त्री यांनी अवकाळी पावसावर योग्य मार्ग सुचवताना म्हटले आहे, “हवामान बदल हा आता वास्तव भाग आहे. त्याचे परिणाम कमी करण्यासाठी आपल्या जीवनशैलीत बदल करणे आणि पर्यावरणपूरक विकासाला प्राधान्य देणे गरजेचे आहे.”
